Lela. Życie i twórczość Anieli z Wolskich Pawlikowskiej (1901 – 1980).
Osoba i twórczość Anieli z Wolskich Pawlikowskiej (1901-1980) nie jest szerzej w Polsce znana. Nie ma o niej wzmianki w liczących się publikacjach o polskim malarstwie okresu międzywojennego i o sztuce lat powojennych. Nazwisko Leli Pawlikowskiej nie figuruje na wydanych po 1945 roku polskich encyklopediach i słownikach artystów. Enigmatyczne wspomina się o jej twórczości w opracowaniach omawiających polskie życie artystyczne dwudziestolecia międzywojennego. Nawet pozycje traktujące o dorobku kulturalnym rodzin Wolskich i Pawlikowskich zaledwie o niej napomykają, nie wspominając słowem o jej dokonaniach.
Jej krótką notkę biograficzną zamieścił natomiast jeden z najbardziej prestiżowych słowników artystów na świecie – leksykon Thieme-Beckera uzupełniony przez Hansa Vollmera.
Notka ta po raz pierwszy została opublikowana w 1956 roku. W tym czasie w polskim piśmiennictwie o sztuce Lelę Pawlikowską, która była wówczas u szczytu popularności na Wyspach Brytyjskich i w zachodniej Europie, pomijano zupełnym milczeniem. Jest oczywiste, iż taki stan rzeczy spowodowany był powojenną sytuacją polityczną. Emigracyjna działalność artystki, a także polityczne zaangażowanie i publicystyka jej męża Michała Pawlikowskiego były jedną z podstawowych przyczyn pomijania jej nazwiska w krajowych publikacjach dotyczących sztuki polskiej. Mamy nadzieję, że obecne wydawnictwo wypełni dotychczasową lukę w piśmiennictwie o artystach polskich XX wieku.
Aniela (Lela) z Wolskich Pawlikowska (1901-1980) – ilustratorka książek, graficzka i malarka, żona Michała, ostatniego właściciela dóbr Medyka pod Przemyślem.
Lela Pawlikowska urodziła się 11 lipca 1901 roku we Lwowie jako najmłodsze z pięciorga rodzeństwa w inteligenckiej rodzinie o bogatych tradycjach kulturalnych. Jej babka od strony matki, Wanda z domu Monné była narzeczoną Artura Grottgera, a po jego śmierci poślubiła malarza Karola Młodnickego. Ojciec Anieli, Wacław Wolski, był pionierem przemysłu naftowego w Galicji, a matka, Maryla z Młodnickich – poetką i animatorką życia kulturalnego we Lwowie na przełomie wieków. Wraz z siostrą Beatą (późniejszą poetką i pisarką, Obertyńską) Aniela odebrała domowe wykształcenie, a pierwszych lekcji rysunku udzielał obu siostrom we Lwowie psycholog i pedagog, teoretyk sztuki, Władysław Witwicki.
Pawlikowska nie uzyskała żadnych świadectw szkolnych, w tym matury i nie mogła studiować na żadnej wyższej uczelni. Naukę kontynuowała więc eksternistycznie (jako tzw. „hospitantka”) na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie u prof. Władysława Podlachy i prof. Antoniego Bołoz-Antoniewicza (historia sztuki) oraz w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych u prof. Wojciecha Weissa i Kazimierza Sichulskiego (malarstwo). W lutym 1924 roku została żoną Michała Pawlikowskiego, kolekcjonera, pisarza i wydawcy, właściciela majątku Medyka koło Przemyśla. W małżeństwie tym do II wojny urodziło się pięcioro dzieci: Maria Ludwika w domu nazywana Lulą (1925-2008), Kasper (1927-2020), Agnieszka w domu nazywana Szyszką (1930-1944), Łukasz (1932-1935) i Dorota (1937).
W roku 1925 zadebiutowała artystycznie jako ilustratorka Jagnieszki, opus primum prywatnego rodzinnego wydawnictwa, tzw. Biblioteki Medyckiej. W okresie międzywojennym, tworząc głównie w Medyce, Zakopanem (w Domu pod Jedlami) i we Lwowie, wykonała m. in. wiele ilustracji książkowych, grafiki (w tym tekę linorytów pt. Bogurodzica) oraz szereg portretów (głównie osób z rodziny, ale także z kręgu znajomych, w tym osób zasłużonych dla kultury), pejzaży, scen rodzajowych, projektów pocztówek (wydanych w 1938 roku przez Książnicę – Atlas). Za Portret pani Szajnochowej otrzymała zaszczytne wyróżnienie na dorocznym Salonie Zachęty w 1934 roku. Była mistrzynią stylizacji, ale tworzyła głównie w nurcie polskiego Art Déco.
W czasie wojny najpierw przebywała we Lwowie pod okupacją radziecką, a potem w Krakowie i w pobliskich Goszycach we dworze Zofii z Zawiszów Kernowej. Wczesną wiosną 1942 roku wyjechała wraz z dziećmi do Rzymu, gdzie w Prymasowskim Komitecie Pomocy Uchodźcom pracował jej mąż. W Wiecznym Mieście zaczęła zarobkowo malować portrety, głównie zamożnych osób.
Po wojnie, kiedy zarówno Lwów, jak i ukochana Medyka zostały zagarnięte przez Związek Radziecki, wraz z mężem i dwojgiem dzieci (najstarsza córka Lula wstąpiła we Włoszech do klasztoru, a młodsza Szyszka zmarła na białaczkę) zamieszkała w Londynie, a jej twórczość portretowa stała się podstawą utrzymania rodziny i źródłem pomocy dla krewnych w kraju. Bardzo ceniona jako portrecistka w latach 50. i 60. XX wieku w Europie Zachodniej i na Wyspach Brytyjskich, wykonała m. in. portrety Aleksandry księżniczki Kentu oraz Diany Spencer, przyszłej księżnej Walii i jej rodzeństwa. Portretowała także przebywających w Londynie polskich polityków oraz arystokratów i dyplomatów z całego świata. W sumie na emigracji wykonała na zamówienie ponad 800 portretów. Pracując zarobkowo musiała praktycznie zrezygnować z innych rodzajów wypowiedzi twórczej, co było powodem jej rozterki duchowej.
Po roku 1956 wielokrotnie towarzyszyła mężowi w wyprawach do Polski. Po śmierci męża (1970) przyjeżdżała sama dbając o zakopiański Dom pod Jedlami oraz zachowanie zgromadzonego tam Domowego Archiwum Pawlikowskich. Zmarła w Londynie 23 grudnia 1980 roku.
Marta Trojanowska
Autorka: Marta Trojanowska
Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej
Przemyśl 2021
ISBN 978-83-66840-12-6.
