Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej na ścieżkach kultury tradycyjnej. Wyprawa pierwsza - Obrzędowość doroczna
Jest to kluczowe dla badań i niniejszej publikacji, gdyż po II wojnie światowej Krośnieńskie jako umowny region etnograficzny stało się, z różnych powodów, ważnym ośrodkiem funkcjonowania tzw. estradowego, stylizowanego nurtu folkloru polskiego. Nurt ten fałszował obraz folkloru i tradycji, gdyż jedynie w niewielkim stopniu nawiązywał do rzeczywistego repertuaru tych stron – położonych peryferyjnie, w strefie wschodniego i południowego pogranicza kulturowego. Skutkowało to m.in. istotnymi ograniczeniami w zasobie możliwym do pozyskania w trakcie współczesnych badań – na tym etapie nie było możliwe na przykład zebranie znaczących materiałów dotyczących obrzędowego tańca, praktykowanego niegdyś w naturalnym kontekście kulturowym. Niniejszy tom przyczyni się, mamy nadzieję, do „odkłamania” stereotypowego wyobrażenia o kulturze ludowej, zwłaszcza wśród mieszkańców regionu. Wybierając utwory do antologii, kierowano się bowiem w pierwszej kolejności ich dawnością i autentycznością – związkiem z badanym obszarem, zwyczajami, obrzędami i wierzeniami, które tu funkcjonowały.
Monografia podzielona została na trzy części. W pierwszej, zawierającej refleksje teoretyczne, znalazł się artykuł Piotra Kaplity "O tradycji – tym razem z perspektywy teologiczno-filozoficzno-socjologicznej". Osią wprowadzenia do tekstu stały się badania nad zagadnieniami związanymi z terminem „tradycja” prowadzone przez Jerzego Szackiego. Autor relacjonuje klasyczną myśl Szackiego, wyróżniającego trzy zasadnicze interpretacje tytułowego terminu, wzmiankuje również niektóre problemy badawcze przez nie implikowane. Kaplita nakreśla filozoficzną bazę dyskursu o tradycji, wskazując na fundamentalną rolę pojęcia „tożsamość”, i zmierza do próby rekonstrukcji „rozumienia” tradycji przez mieszkańców Podkarpacia. Pisząc z pozycji filozofa i praktyka „terenowego”, pomija w swoich rozważaniach teorię stosowaną w antropologii kultury. Trzeba więc podkreślić, że w niniejszej monografii przyjmujemy, iż światopogląd ludowy społeczności chłopskiej na ziemiach polskich, czyli również na opisywanym obszarze, ma charakter synkretyczny, magiczno-religijny, a obraz świata wyrasta w tradycyjnych społecznościach z dawnych przekonań (wierzeń, mitologii), na które nałożyły się wierzenia chrześcijańskie. Świadectwem tego synkretyzmu są forma i treść (w tym ludowe teksty oraz formuły muzyczne) większości zwyczajów i obrzędów dorocznych przedstawionych w niniejszym tomie. Artykuł pióra Alicji Baczyńskiej-Hryhorowicz, zatytułowany Czas niezwykły – zimowa obrzędowość doroczna na ziemi krośnieńskiej, otwiera drugą część monografii. Opierając się na literaturze przedmiotu oraz na materiale źródłowym zebranym podczas badań etnograficznych, autorka opisuje obrzędy i tradycje ludowe panujące w okresie od Adwentu do karnawału, ze szczególnym uwzględnieniem Wigilii, Bożego Narodzenia, Nowego Roku oraz zwyczaju kolędowania. Uzupełnieniem tego tekstu – jak wszystkich zawartych w tomie – są materiały pieśniowe ujęte w osobnym dziale. Wiedza źródłowa pochodząca z wywiadów i wzbogacona odwołaniami do literatury przedmiotu, głównie tej dotyczącej opisywanego regionu, stała się również podstawą materiałową artykułów Beaty Maksymiuk-Pacek („Wszystko się do życia brało”. O obrzędowości wiosennej na krośnieńskim Pogórzu) oraz Katarzyny Ignas (Od Zielonych Świątek do wigilii Świętego Andrzeja. Obrzędowość okresu lata i jesieni w Krośnieńskiem). Zakresy treści obydwu rozdziałów zazębiają się. Nieprzypadkowo: Zielone Świątki oraz Boże Ciało, święta niewątpliwie wiosenne, Ignas traktuje jako należące do okresu „przejściowego” (między wiosną a latem), eksponując rolę roślin w tych obrzędach, co stanowi uzupełnienie i rozwinięcie opisów z poprzedzającego tekstu. W tekście Rok obrzędowy Łemków, Dolinian i Zamieszańców Natalia Wawrzkiewicz kreśli obraz obrzędowości dorocznej rusińskich mieszkańców badanego obszaru, żyjących w tych stronach do lat 40. XX w. Artykuł odróżnia od pozostałych tekstów z tego działu brak odwołań do badań etnograficznych prowadzonych w ramach projektu. Wynika to z faktu, iż w trakcie przeprowadzonych wywiadów nie udało się pozyskać istotnych materiałów mieszczących się w zakresie tematyki opracowywanego artykułu. Autorka odwołała się więc do tekstów znanych, już publikowanych, oraz do wcześniejszych badań Bartosza Gałązki. Najobszerniejszy, ostatni tekst dotyczy śpiewów tradycyjnych funkcjonujących w ramach zwyczajów i obrzędów dorocznych na badanym obszarze. Bartosz Gałązka przedstawił opis zamieszczonych w tomie utworów, szczegółowo analizując ich odmiany tekstowe i (głównie) muzyczne w celu możliwego dotarcia do archetypów konkretnych utworów. Celem artykułu, poza prezentacją śpiewów i tekstów słownych zgodnie z porządkiem roku obrzędowo-liturgicznego, jest wyodrębnienie utworów, które są charakterystyczne dla opisywanego regionu, nie zostały dotąd opublikowane, a spotyka się je rzadko – lub nie spotyka ich wcale – w innych częściach Polski czy nawet w innych stronach Podkarpacia. W ramach trzeciego działu umieszczono materiały obejmujące 460 muzycznych i językowych transkrypcji utworów funkcjonujących w ramach obrzędów dorocznych. Dokumentowane przekazy pochodzą z wywiadów nagranych podczas realizacji projektu, jednak przede wszystkim z badań etnograficznych prowadzonych na opisywanym obszarze przez Bartosza Gałązkę od 1998 r. Większość (oprócz zaledwie kilku) zapisów nie była dotychczas publikowana. Dział Materiały zawiera także zasady transkrypcji, przewodnik po materiale muzycznym oraz indeks incipitów tekstów. Monografię uzupełniają: biogramy autorów, krótkie streszczenie w języku angielskim oraz indeks cytowanych w publikacji wywiadów.
Spis treści
Wstęp: Bartosz Gałązka, Katarzyna Smyk, Badania obrzędowości dorocznej ziemi krośnieńskiej (2021-2022) – motywacje, projekt, realizacja i wyniki
REFLEKSJE TEORETYCZNE Piotr Kaplita, O tradycji – tym razem z perspektywy teologiczno-filozoficzno-socjologicznej
ROK OBRZĘDOWY ZIEMI KROŚNIEŃSKIEJ Alicja Baczyńska-Hryhorowicz, Czas niezwykły – zimowa obrzędowość doroczna na ziemi krośnieńskiej
Beata Maksymiuk-Pacek, „Wszystko się do życia brało”. O obrzędowości wiosennej na krośnieńskim Pogórzu Katarzyna Ignas, Od Zielonych Świątek do wigilii Świętego Andrzeja. Obrzędowość okresu lata i jesieni w Krośnieńskiem
Natalia Wawrzkiewicz, Rok obrzędowy Łemków, Dolinian i Zamieszańców
Bartosz Gałązka, Śpiewy tradycyjne w kalendarzu zwyczajów i obrzędów. Repertuar słowno-muzyczny mieszkańców Pogórza i Łemkowszczyzny (z badań własnych i ze zbioru Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej)
MATERIAŁY Zasady transkrypcji tekstów i melodii
Przewodnik po materiale muzycznym
Materiał muzyczny
Indeks incipitów tekstów
UZUPEŁNIENIA
Biogramy autorów
Summary
Indeks cytowanych w publikacji wywiadów
Tytuł: Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej na ścieżkach kultury tradycyjnej Wyprawa pierwsza: obrzędowość doroczna
Redakcja naukowa: Bartosz Gałązka Katarzyna Smyk
Recenzje: Jan Adamowski, Jolanta Dragan
Transkrypcja muzyczna i językowa śpiewów: Bartosz Gałązka
Wydawcy: Etnocentrum Ziemi Krośnieńskiej, Wydawnictwo Muzyczne POLIHYMNI
Krosno 2022
ISBN 978-83-89531-63-6
Oprawa: miękka
Ilość stron: 383
