Wystawa "Śladami polskich pionierów badań starożytnego Egiptu" Podkarpacki Informator Kulturalny - PIK

Głównym bohaterem wystawy jest Tadeusz Smoleński (ur. 16 sierpnia 1884 w Jaworzu, zm. 29 sierpnia 1909 w Krakowie). Był on pierwszym polskim egiptologiem a dzięki jego dokonaniom (prowadził wykopaliska w El- Gamhoud, el-Hibeh i Sharuna w Egipcie na początku XX wieku) do Krakowa trafiły cenne zabytki w tym egipskie mumie.  Warto przypomnieć sylwetkę tego niezwykłego naukowca, która zmarł w bardzo młodym wieku ale pozostawił bogatą spuściznę naukową i zapoczątkował polskie, naukowe badania starożytnego Egiptu. W roku 2024 mija 140 lat od jego urodzin.

Badania zapoczątkowane przez Smoleńskiego kontynuowali jego następcy i o nich także można będzie się dowiedzieć, ponieważ przygotowano kilka tematycznych rozdziałów:

• Omówienie mumifikacji w starożytnym Egipcie a także roli mumii w aspekcie historycznym (od leku do obiektu badań naukowych). Dotyczyć to będzie zarówno ludzi jak i zwierząt.
• Grobowce w starożytnym Egipcie – symbol bogactwa i życia wiecznego
• Prezentacja zabytków starożytnego Egiptu w krakowskim Muzeum Archeologicznym. Zostaną przedstawione źródła pozyskania obiektów a przede wszystkim prezentacja niezwykłej historii tzw. Muzeum w Plecaku, czyli zbiorów ofiarowanych przez żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich (wchodzącej w skład Armii Andersa, walczącej podczas II wojny światowej na Bliskim Wschodzie), którzy pozyskiwali bezcenne obiekty a potem przekazali je w większości do Muzeum Archeologicznego w Krakowie. To jedyny tego rodzaju przykład gromadzenia zbiorów na świecie. Kolekcja jest nawet wzmiankowana w książce Normana Davisa „Szlak Nadziei. Armia Andersa. Marsz przez trzy kontynenty”.

Kolejni bohaterowie wystawy to naukowcy, którzy wnieśli znaczący wkład w badania mumii egipskich. Na przełomie XX i XXI wieku, w Krakowie, zrealizowano kompleksowy program badania mumii egipskiej Aset-iri-khet-es (mumia znajduje się w Muzeum Archeologicznym). Było to pionierskie przedsięwzięcie nie tylko w skali Polski ale także w skali  światowej. Warto o tym przypomnieć, tym bardziej, że wypracowane wtedy procedury mogą być wzorem dla prowadzenia podobnych badań obecnie. Dużą rolę odegrały wtedy badania mumii wykonane techniką tomografii komputerowej przeprowadzone w Katedrze Radiologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierownictwem prof. Andrzeja Urbanika. W następnych latach tan sam zespół zbadał większość mumii znajdujących się w Polsce.

Tytuł wystawy nie jest więc przypadkowy – pragniemy bowiem przypomnieć tych, którzy jako pierwsi w Polsce wnieśli znaczący wkład w rozwój egiptologii. Wystawa składa się z 20 plansz. W uzupełnieniu będzie można podziwiać kopie sarkofagu z mumią egipskiej kapłanki Astet-iri-khet-es – oryginał znajduje się w Muzeum Archeologicznym w Krakowie.

Tadeusz Smoleński – pierwszy polski egiptolog

Pionier polskiej egiptologii i pierwszy czynny w Egipcie polski archeolog urodził się 16 sierpnia 1884 roku w Jaworzu na Śląsku. Ukończył słynne w owym czasie z wysokiego poziomu nauczania gimnazjum im. Sobieskiego w Krakowie. W roku 1902, rozpoczął studia na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w zakresie historii i geografii, gdzie odznaczył się jako wybitnie zdolny student. Niestety po pięciu semestrach, kiedy ujawniła się gruźlica, musiał przerwać studia i rozpocząć leczenie. Prowadzone w Rabce i Zakopanem nie przyniosło rezultatów, dlatego w 1905 roku wyjechał do Egiptu aby tam kontynuować leczenie w gorącym klimacie. Tam poznał wybitnego francuskiego egiptologa Gastona Maspero, dyrektora Służby Starożytności i Muzeum Egipskiego w Kairze. Pod jego kierunkiem rozpoczął studia z archeologii i filologii egipskiej. Maspero  zdumiony nieprawdopodobnie szybkimi postępami ucznia (opanował pismo hieroglificzne w ciągu pół roku) co semester wydawał świadectwo z jego osiągnięć aby było możliwe  uznanie tego za formalną kontynuacje studiów i co za tym idzie, możliwość doktoryzowania się na Uniwersytecie Jagiellońskim w dziedzinie Starożytnego Wschodu. Znacznym problemem związanym z pobytem w Egipcie okazały się jednak problem finansowe. Smoleński utrzymywał się najpierw dzięki wsparciu rodziny a także krakowskiej Akademii Umiejetności  dla której – w zamian -  miał przygotować opracowanie na temat stanu badań wykopaliskowych w Egipcie. Trudności finansowe zmusiły Smoleńskiego do podjęcia pracy w jednym z kairskich domów handlowych, gdzie prowadził księgi rachunkowe. Mimo tych przeszkód realizował badania naukowe przygotowując rozprawę doktorską pt. Północne ludy morskie za Ramzesa II i Minefty. Zbierał także materiały do przyszłej pracy habilitacyjnej.  W 1906 Smoleński powrócił do Krakowa gdzie także intensywnie pracował naukowo.

W 1907 wyruszył ponownie do Egiptu, gdzie dzięki poparciu Maspero został kierownikiem austro-węgierskiej ekspedycji archeologicznej finansowanej przez węgierskiego kupca Filipa Backa. Powierzenie kierownictwa w takim przedsięwzięciu było dowodem ogromnego uznania dla młodego Polaka, który tym samym znalazł się w grupie najwybitniejszych egiptologów kierujących wykopaliskami w Egipcie.

Pierwsze prace rozpoczął Smoleński w Środkowym Egipcie, koło miejscowości Szaruna. Badania cmentarzyska, wyrabowanego w starożytności, nie przyniosły spektakularnych rezultatów, oprócz przedmiotów z wyposażenia grobowego, takich jak posążki Ozyrysa, stoły ofiarne, malowane maski mumijne i naczynia.  Dzięki informacjom uzyskanym od okolicznych fellachów Smoleński podjął decyzję przesunięcia prac na płaskowyż Kom-el-Ahmar gdzie odkryto osiemnaście dekorowanych reliefami  bloków wapiennych, pochodzących z ptolemejskiej świątyni.

Po zakończeniu poszukiwań archeologicznych w Szarunie, w marcu 1907, Smoleński przeniósł się do  El-Gamhud i rozpoczął badania na terenie  nekropoli założonej w okresie ptolemejskim. Przebadał większą część cmentarzyska, wydobywając 47 sarkofagów, 70 drewnianych masek trumiennych, 20 masek płóciennych, 2 demotyczne stelle grobowe, fragmenty naczyń glinianych i 11 naosów (szkatułek z posążkami bóstw). Było to pod względem liczebności jedno z największych odkryć w polskiej egiptologii po dzień dzisiejszy.

Niestety, pogarszający się stale stan jego zdrowia nie pozwalał na kontynuowanie prac i Smoleński wrócił do kraju w czerwcu 1907. Ze swoich badań złożył sprawozdanie  w Akademii Umiejętności.

Mimo złego stanu zdrowia, w grudniu 1907 Smoleński przybył do Gamhud raz jeszcze i kontynuował tam prace wykopaliskowe do lutego 1908. Nie ograniczył wówczas swoich poszukiwań jedynie do Gamhud, lecz spenetrował także obszary położone w kierunku północnym (Gafadon), południowym (Szinara) i zachodnim (Mingar, Magara). Okres koptyjskiego Bożego Narodzenia (6 stycznia - 8 stycznia 1908) spędził w klasztorze św. Samuela w Górach Galamun, gdzie również dokonał ciekawych obserwacji. W początkach lutego 1908 roku dotarł do niezbyt odległego el-Hibe, położonego na przeciwnym brzegu Nilu.

Obiekty znalezione w czasie prac wykopaliskowych kierowanych przez Smoleńskiego oprócz Muzeum Egipskiego w Kairze wzbogaciły także kolekcje trzech muzeów ówczesnej monarchii austro-węgierskiej: stołecznego Wiednia oraz Budapesztu i Krakowa. Zbiory Akademii Umiejętności w Krakowie (obecnie: Muzeum Archeologiczne) dzięki udziałowi Smoleńskiego w owym przedsięwzięciu otrzymały dwa bloki z ptolemejskiej świątyni w Szarunie (zaginęły w niewyjaśnionych okolicznościach) oraz cztery sarkofagi. Do Krakowa nadeszła również skrzynia z dwudziestoma sześcioma czaszkami, specjalnie dla profesora anatomii Adama Bochenka. Dodatkowo, z własnych środków Smoleński zakupił w Kairze dla zbiorów krakowskiej Akademii Umiejętności cztery rękopisy orientalne.

Na początku roku 1909 Maspero powierzył Smoleńskiemu obowiązki sekretarza II Międzynarodowego Kongresu Archeologicznego który odbył się w Kairze w kwietniu tego roku. Smoleński brał udział w niezwykle wyczerpujących pracach organizacyjnych a także  reprezentował polską egiptologię. W czerwcu 1909 roku wrócił do kraju na leczenie. Niestety, nadmierny wysiłek i trudne warunki w czasie pobytu w Egipcie przyśpieszyły  śmierć dobrze zapowiadającego się badacza. Smoleński zmarł w Krakowie 29 sierpnia 1909 w wieku zaledwie 25 lat.

Mimo tak młodego wieku, Smoleński pozostawił po sobie nieprawdopodobnie wielki dorobek naukowy. Jego bibliografom, Jerzemu Pileckiemu, Krystynie Stachowskiej i Joahimowi Śliwie udało się zidentyfikować ponad 260 pozycji w języku polskim i francuskim. 30 pozycji to prace typowo egiptologiczne a 46 dotyczy współczesnego mu Egiptu i Bliskiego Wschodu w zakresie polityki, etnografii i podróżowania. Rozległa wiedza Smoleńskiego pozwalała bowiem wypowiadać się mu w różnych obszarach nauki stąd duża liczba recenzji, przekładów, także poezji. Praca doktorska Smoleńskiego wydana została pośmiertnie z pozostawionych materiałów staraniem Akademii Umiejętności w Krakowie zarówno w języku polskim jak i francuskim.

Smoleński był niewątpliwie pionierem polskiej egiptologii i jednym z jej najwybitniejszych przedstawicieli. Najpełniejsze opracowanie zawierające jego życiorys i najważniejsze prace to książka "Tadeusz Smoleński 1884-1909" autorstwa Joahima Śliwy i Leszka Zinkowa.

"Wystawa „Śladami Polskich Pionierów Badań Starożytnego Egiptu” została współorganizowana przez Stowarzyszenie Studentów i Absolwentów Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz otrzymała dofinansowanie z budżetu Gminy Miasta Rzeszów.